VNG magazine september 2025 - Flipbook - Page 40
D
De 昀椀nanciële positie van gemeenten staat al jaren
onder druk, dat is voor niemand meer nieuws. Bezuinigingen, stijgende kosten en nieuwe taken zonder
toereikende middelen hebben de ruimte om te
investeren verkleind en de zorg voor de inwoners
verschraald. Terwijl zij rekenen op goede voorzieningen, worden keuzes door gemeenten steeds vaker
gedicteerd door noodzaak in plaats van ambitie. Het
nieuwe politieke tijdperk dat na de verkiezingen aanbreekt, biedt de kans om dat patroon te doorbreken.
Verplicht sluitend begroten
Vanaf 2026 wordt het gemeentefonds structureel
fors verlaagd.. Gemeenten blijven ondertussen
verantwoordelijk voor grote, kostbare en vaak
wettelijk verplichte taken, zoals jeugdzorg,
de uitvoering van de Wmo,
participatiebeleid en omvangrijke investeringen in het
fysieke domein. De gevolgen
zijn zichtbaar in het hele
land: hogere lokale lasten voor
inwoners, uitstel of afstel van
gemeentelijke investeringen
en minder budget voor sport,
cultuur, armoedebeleid en
woningbouw. Dit alles zet de
kwaliteit van de lokale dienstverlening en het vertrouwen in
het lokaal bestuur onder druk. Een belangrijk verschil met het rijk is dat gemeenten wettelijk verplicht zijn om een sluitende begroting op te stellen.
Waar het rijk tekorten kan accepteren, moeten
gemeenten direct ingrijpen bij 昀椀nanciële tegenvallers. Dat leidt tot het sluiten van voorzieningen, het
verminderen van subsidies en het uitstellen van
onderhoud en investeringen. Dat veel gemeenten nu
nog sluitende begrotingen overleggen, komt niet
doordat de problemen beperkt zijn, maar doordat
bezuinigingen en lastenverhogingen al zijn ingeboekt. Ook onderzoeksbureaus waarschuwden al
eerder dat dit een structureel probleem is; volgens
onderzoek van BMC zal minder dan een kwart van
de gemeenten vanaf 2026 in staat zijn om zonder
nieuwe maatregelen een sluitende meerjarenbegroting te presenteren.
Hoe we hier zijn beland
Om te begrijpen waarom de 昀椀nanciële positie van
gemeenten zo onder druk staat, is het nodig terug te
kijken naar de politieke keuzes van de afgelopen
jaren. In 2021 werd besloten het gemeentefonds
vanaf 2026 te bevriezen op het niveau van 2021 plus
€ 1 miljard. Daarbij werd geen jaarlijkse indexatie
voor loon- en prijsontwikkeling afgesproken, terwijl
kosten in de praktijk wel
stijgen. Daar kwam bij dat de
nieuwe 昀椀nancieringssystematiek van het gemeentefonds
werd gekoppeld aan de groei
van het bruto binnenlands
product. Dat werd gepresenteerd als een neutrale, objectieve maatstaf, maar in
werkelijkheid was het een
politieke keuze die desastreus uitpakt voor lokale
begrotingen.
Gemeenten zijn bovendien in hoge mate afhankelijk
van het gemeentefonds: meer dan 70% van hun
inkomsten komt hieruit. Dat maakt hen extra kwetsbaar voor landelijke bezuinigingen en beperkt hun
vrijheid om eigen beleid te voeren. De verplichting
om begrotingen sluitend te houden versterkt dat
effect: bezuinigingen zijn onmiddellijk voelbaar in de
dienstverlening aan de inwoners.
De aanpassingen die gemeenten hierdoor noodgedwongen doorvoeren, zijn vaak ingrijpend. Investeringen worden doorgeschoven, groot onderhoud
wordt uitgesteld en bijvoorbeeld armoedebeleid
wordt minder actief uitgevoerd. Deze vormen van
verschraling blijven soms buiten het zicht, maar
raken inwoners wel direct.
In Nederland
komt slechts
27% van de
gemeentelijke
inkomsten uit
eigen bronnen
Gemeentefonds:
(nog altijd) een goed idee
Het gemeentefonds bestaat al sinds 1929. Voornaamste
doel: al te grote verschillen in draagkracht van gemeenten
in Nederland vermijden, zodat inwoners in elke gemeente in
Nederland kunnen rekenen op een vergelijkbaar basis voorzieningenniveau. Dat is nog altijd een goed idee, maar dan
moet het gemeentefonds wel voldoende gevuld zijn. Anno 2025
zien we ook de keerzijde: de gemeenten zijn voor een groot
deel van hun inkomsten afhankelijk van het rijk, zonder voldoende inspraak of zeggenschap over de feitelijke hoogte van de
middelen in relatie tot het takenpakket.
40 | VNG MAGAZINE
Gedeeld eigenaarschap
Op de korte termijn wordt er rond Prinsjesdag geen
grote koerswijziging verwacht. Wel ligt er nog een
belangrijke vraag op tafel: wordt het eerder afgesproken bedrag voor jeugdzorg volledig overgemaakt? Voor gemeenten is naleving van afspraken
essentieel. Zonder die zekerheid wordt het vrijwel
onmogelijk om betrouwbaar te plannen en beleid
op te bouwen dat meerdere jaren beslaat.
Na de verkiezingen ligt er een kans om de relatie
